Όσιος Ηλιας ο Πρεσβύτερος και Έκδικος: "Σύντομη Βιογραφία και Εισαγωγικά σχόλια"

(Από τη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών)

Σύντομη Βιογραφία: Ο Ηλίας, ο θείος αυτός πατέρας, ο επονομαζόμενος Έκδικος, μάς είναι άγνωστο αν είναι ο Ηλίας ο Κρήτης, ο σχολιαστής των θεολογικών λόγων του αγίου Γρηγορίου, ή κάποιος άλλος. 

Αλλά, όπως ο τεχνίτης κρίνεται από τα έργα του, αν κρίνομε κι αυτόν από τα παρόντα κεφάλαιά του, ήταν άνθρωπος που έφτασε όσο λίγοι στο άκρο της σοφίας, και της κοσμικής και πολύ περισσότερο της δικής μας, που είναι ανώτερη. Γιατί ένας άνθρωπος με κρίση μπορεί εύκολα, ν' αντιληφθεί από αυτά τη δύναμη των λόγων του και τη δόξα της αρετής που απέκτησε.

Αυτά τα κεφάλαια εξετάσαμε κι εμείς και θαυμάσαμε τον άφθονο καρπό της ηθικής και γνωστικής διδασκαλίας που περιέχουν, αλλά και απολαύσαμε σαν κάποιο φύλλωμα που δίνει σκέπη στον καρπό κι αποτελεί θέαμα υπέροχο, τη χάρη των μεταφορών και των ωραίων λέξεων, με την οποία τα στόλισε άριστα ο συγγραφέας τους.


Αυτά προσφέρομε φιλόφρονα στους φιλαναγνώστες και τους παρακαλούμε με αγάπη να μπουν στο ανθισμένο και μυρωμένο αυτό λιβάδι, το σκεπασμένο από πολλές και ψηλές αναδενδράδες πνευματικών λόγων και κατάρρυτο από καθαρότατα νερά θείας σοφίας, και να καθίσουν στη σκιά του.

Έτσι δε θα ευχαριστηθούν μονάχα τα ρόδια της πρακτικής ασκήσεως-για να εκφραστώ σύμφωνα με το άσμα (Ά. Ασμ. 4. 13)

***   ***   ***

Εισαγωγικά Σχόλια: Μέχρι τον περασμένο αιώνα εταυτίζετο ο μητροπολίτης Κρήτης Ηλίας, τιτουλάριος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ως Έκδικος με τον πρεσβύτερο Ηλία τον υμνογράφο και συγγραφέα του Ανθολογίου των 109 κεφαλαίων, που συγκροτούν το «Γνωμικόν φιλοσόφων σπουδαίων». Η ταύτιση οφείλετο όχι μονάχα στην ομωνυμία, αλλά και στη χρονική γειτνίαση. Ο πρώτος έζησε τον 12ο και ο δεύτερος τον 11ο αιώνα, όπως θέλει μέρι τώρα επιστημονική έρευνα.

Από το περιεχόμενο και τη φραστική δομή των κεφαλαίων προκύπτει, ότι πρόκειται περί αγιωτάτου ανδρός, μετόχου βαθειάς ελληνικής παιδείας, αλλά και εντριβεστάτου μελετητού των θείων Γραφών. Πέρα από τις κοινές εν Αγίω Πνεύματι εμπειρίες, ο οσιώτατος πρεσβύτερος Ηλίας, παραθέτει τη φιλοσοφική σκέψη του, διαποτισμένη με την παραδοσιακή πνευματικότητα και την ορθόδοξη θεολογία, την οποία ενδύει με συλλογιστικές διατυπώσεις και με ωραία αλληγορικά σχήματα. Έτσι ο λόγος του αποβαίνει δυσνόητος, αλλ' όχι ακατάληπτος, στρυφνός αλλά και μεστός από χάρη Θεού.

Ο τίτλος του Ανθολογίου είναι βαρυσήμαντος και δεν πρέπει να μας παρασύρει ότι είναι πράγματι Ανθολόγιον φιλοσόφων σπουδαίων. Φαίνεται μάλλον ότι ο αγιώτατος συγγραφέας θέλησε να αποκρύψει τον εαυτό του, αφού μάλιστα εξαίρει τόσο πολύ την ταπείνωση, σαν τη μοναδική αρετή που αρκεί για τη σωτηρία. Άλλωστε η ενότης των νοημάτων, η ακρίβεια στις εμπειρικές διατυπώσεις του, η τάξη στην ιεραρχία των παθών και των αρετών, το ύφος, το αποίκιλο, η αρρενωπή του σκέψη, η εκλεκτικότης στην επιλογή των λέξεων, η επαγωγή του λόγου του, όλα αυτά προϋποθέτουν ένα μόνο φιλόσοφο νου, μία καρδιά αγιασμένη, μία ψυχή απαθή και μία ενότητα εμπειριών.

Όλα τα κεφάλαια είναι μεστά από χάρη Θεού και επεξεργασμένα από ένα πολύ εκλεπτυσμένο με μία υψηλή παιδεία νου, που φανερά ελλάμπεται από τις αστραπές του ενεργούντος στη βαθειά καρδιά του Αγίου Πνεύματος.

Τα θέματά του είναι κλασσικά στους Νηπτικούς φωστήρες της εκκλησίας, προορισμένα να καθοδηγήσουν, να διδάξουν, να φωτίσουν τους μοναχούς και όλους τους χριστιανούς. Θέματα για τα ψεκτά πάθη, τις θείες αρετές, τους πολέμους από τον διάβολο και τον κόσμο, ανάλυση της φύσεως της ψυχής, των ιδιοτήτων της, της ελευθερίας της, προβλήματα προαιρέσεως και βουλήσεως, η ενέργεια της θείας χάρης στην ψυχή, η τρεπτότης και η ατρεψία του αγωνιζομένου μοναχού, αποχρώσεις του καλού και των κακιών, ασκητισμός ως αναγκαία πρακτική, προβλήματα πνευματικών θεωριών, γνωρίσματα γνησιότητος της εν Χριστώ ζωής και θεωμένων ψυχών και σωμάτων. 

Και όλα αυτά σε μία γλώσσα αριστοκρατική, σε μία φράση που θυμίζει αριστουργήματα λογοτεχνίας και μία εμβάθυνση φιλοσοφική ενός καθαρού νου, που ενεργείται από θείες προσωπικές και πολύπτυχες εμπειρίες μορφοποιημένες σε αλληγορικές και μεταφορικές διατυπώσεις. 

Στην εποχή που έζησε και αγίασε την υπόστασή του, υπήρχε πλούσια ασκητική και νηπτική γραμματεία από την οποία ασφαλώς άντλησε πολλά στοιχεία ο πρεσβύτερος Ηλίας. Αλλά τα στοιχεία αυτά εβεβαίωσαν απλώς τη γνησιότητα της προσωπικής του πείρας, που ενσωματώθηκε στη μακραίωνα πνευματική παράδοση διατηρουμένης της ψηλαφιτής στα κεφάλαιά του ιδιοτυπίας, που εγγίζει τα όρια της πρωτοτυπίας. «Γεύσασθε και ίδετε» πνευματικότητα και κάλλος.

----------------------------------------------------

(πηγή: Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, γ΄τόμος, σελ. 29-31)