Έλενα Χατζόγλου: Γεράσιμος Παλλαδᾶς - Ἕνας «ἄγνωστος» ἅγιος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας

Ο ἅγιος Γεράσιμος Β´ Παλλαδᾶς[1], πατριάρχης Ἀλεξανδρείας εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς διαπρεπεῖς λογίους ἱεράρχες τῆς περιόδου τῆς τουρκοκρατίας, ποὺ γιὰ κάποιους λόγους παρέμεινε σχεδὸν στὴν «ἀφάνεια» ἐπὶ πολὺ χρόνο.

Ὡστόσο κατὰ τὴν ἐπίγεια ζωή του διακρίθηκε γιὰ τὴν ἁγιότητα καὶ τὴν ἀκτινοβολία τῆς προσωπικότητός του, καθὼς καὶ τὴν πολύπλευρη πνευματική του δραστηριότητα. Ἔζησε τὸν 17ο αἰῶνα –μποροῦμε νὰ πιθανολογήσουμε τὸ ἔτος γεννήσεώς του κατὰ τὸ α´ ἥμισυ τοῦ αἰῶνα καὶ εἰδικώτερα μεταξὺ 1625 καὶ 1630– καὶ κοιμήθηκε τὸ 1714 στὴν Ἱερὰ Μονὴ Βατοπεδίου Ἁγίου Ὄρους.

Γεννήθηκε στὴν Κρήτη καὶ ὡς τόπος καταγωγῆς του ἀναφέρεται τὸ χωριὸ Σκιλλοὺς τῆς ἐπαρχίας Πεδιάδος (νομοῦ Ἡρακλείου), τὸ ὁποῖο σήμερα ὀνομάζεται Καλλονή. Πατέρας του ἦταν ὁ πρωτοπαπᾶς τῆς Κρήτης Θεόδωρος Παλλαδᾶς καὶ μητέρα του ἡ Στυλιανή, τὸ γένος Μαρᾶ. Εἶχε δύο ἀδελφούς, τὸν πρωτοπρεσβύτερο Στέφανο, ὁ ὁποῖος ἐξ αἰτίας τῆς πολιορκίας τῆς Κρήτης ἀπὸ τοὺς Τούρκους –ποὺ ὁδήγησε στὴν κατάληψή της τὸ 1669– μετώκησε στὴ Ζάκυνθο, μαζὶ μὲ τὴν πολυμελῆ οἰκογένειά του, ὅπου καὶ θεμελίωσε τὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Ἀναστασίου τοῦ Πέρση, καὶ τὸν Ἰωάννη, συμβολαιογράφο στὰ Κύθηρα. Θεῖος του, ἀδελφὸς τοῦ πατέρα του, ἦταν ὁ γνωστὸς ἁγιογράφος Ἱερεμίας Παλλαδᾶς, τοῦ ὁποίου ἔργα τῆς ἁγιογραφικῆς τέχνης κοσμοῦν πολλοὺς ναούς, ὅπως τὸ καθολικὸ τοῦ ναοῦ τοῦ Παναγίου Τάφου στὰ Ἱεροσόλυμα, τὸν ναὸ τῆς Γεννήσεως στὴ Βηθλεέμ, τὸ καθολικὸ τῆς Μονῆς Ἁγ. Αἰκατερίνης τοῦ Ὄρους Σινᾶ κ. ἄ. Ἡ οἰκογένειά του ἐκ πατρὸς ὑπῆρξε λευϊτικὴ καὶ ἀνέδειξε γνωστὲς προσωπικότητες στὴν Κρήτη.

Σύμφωνα μὲ τὴ «Βιογραφία» τοῦ ἁγίου Γερασίμου –τὴν ὁποία συνέταξε (τὸ ἔτος 1785) ὁ Γεράσιμος Γ´ Γημάρης, μετέπειτα πατριάρχης Ἀλεξανδρείας (1783-1788)– ἀφοῦ ἔλαβε τὰ πρῶτα πνευματικὰ ἐφόδια ἀπὸ τὸν πατέρα του Θεόδωρο, μετέβη γιὰ σπουδὲς στὴ Βενετία. Ἡ μόρφωσή του φαίνεται ὅτι ὑπῆρξε εὐρεῖα, καθὼς ἐγνώριζε ἄριστα τὴν ἀρχαία ἑλληνική, λατινικὴ καὶ ἑβραϊκὴ γλώσσα, καὶ κατεῖχε εἰς βάθος ἐπιστῆμες ὅπως εἶναι ἡ θεολογία, φιλοσοφία κ. λπ.

Ἡ μεγάλη του μόρφωση τοῦ ἐπέτρεψε νὰ διδάξει ἐπὶ πολλὰ ἔτη σὲ διάφορα σχολεῖα τοῦ τουρκοκρατούμενου ἑλληνισμοῦ, σὲ περιοχὲς ὅπως ἡ Πελοπόννησος, ἡ Ἤπειρος καὶ ἡ Καστοριά, ὅπου, ἱερωμένος ὤν, ἀνῆλθε στὸν μητροπολιτικὸ θρόνο. Δὲν εἶναι γνωστὸ πότε ἀκριβῶς συνέβη αὐτὸ καὶ κάτω ἀπὸ ποιές συνθῆκες, ἀλλὰ φαίνεται ὅτι σύντομα ἐπῆλθε ἡ καθαίρεσή του ἀπὸ τὴ Σύνοδο τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀχρίδος, τὸ ἔτος 1668, μὲ τὴν αἰτιολογία ὅτι ὑπῆρξε «ἐπιβάτης» τοῦ θρόνου. Πιθανώτατα τοποθετήθηκε στὴ θέση αὐτὴ μὲ πρωτοβουλία τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τὸ ὁποῖο, βεβαίως, δὲν ἀνεγνώρισε τὴν καθαίρεση. Ἀργότερα –λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν ἐκλογή του ὡς πατριάρχη Ἀλεξανδρείας– ὁ ἅγιος ἀνέλαβε ἐπιτροπικῶς καὶ γιὰ μικρὸ χρονικὸ διάστημα τὴ μητρόπολη Ἀδριανουπόλεως.

Ἡ ἐκλογὴ τοῦ ἁγίου Γερασίμου στὸν πατριαρχικὸ θρόνο τοῦ ἁγίου Μάρκου ἔγινε στὶς 25 Ἰουλίου 1688 στὴν Κωνσταντινούπολη ἐπὶ πατριαρχίας τοῦ Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Β´ τοῦ Ἀκαρνᾶνος. Ὁ ἅγιος Γεράσιμος μετέβη στὴν Ἀλεξάνδρεια, ὅπου παρέμεινε στὸν θρόνο μέχρι τὴν 15η Ἰανουαρίου 1710 ποιμαίνοντας θεοφιλῶς τὴν ἐπαρχία του. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πατριαρχίας του ταξίδευσε στὴν Οὑγγροβλαχία πρὸς ἀνανέωση τῶν δικαιωμάτων τοῦ πατριαρχείου σὲ μονὲς - μετόχια ἐκεῖ καὶ πρὸς εἴσπραξη τῶν ἐτησίων ὀφειλῶν τῶν μονῶν, ἀποβλέποντας γενικώτερα στὴν οἰκονομικὴ στήριξη τοῦ θρόνου, ἀλλὰ καὶ ἐπιθυμώντας νὰ προωθήσει στὴν τυπογραφία τῆς Βλαχίας ἔργα του ρητορικοῦ περιεχομένου, διδαχὲς καὶ ἐκκλησιαστικοὺς λόγους, τὰ ὁποῖα ἐν τέλει δὲν ἐξεδόθησαν.

Μεγάλη ἔκταση καταλαμβάνει καὶ ἡ ἀλληλογραφία τὴν ὁποία ἀντήλλαξε ὁ ἅγιος, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς σταδιοδρομίας του, μὲ ἐξέχουσες προσωπικότητες τῆς ἐποχῆς του, ὅπως εἶναι ὁ Γεράσιμος Βλάχος, ὁ Μελέτιος Συρῖγος, ὁ Γρηγόριος Μελισσηνός, ὁ Βαρθολομαῖος Συρόπουλος, ὁ Ἰωάννης Καρυοφύλλης, ὁ Ἀλέξανδρος Μαυροκορδᾶτος ὁ ἐξ ἀπορρήτων καὶ ὁ γιός του Νικόλαος, ὁ Καλλίνικος Ἀκαρνὰν καὶ ὁ Διονύσιος Μουσελίμης, οἰκουμενικοὶ πατριάρχες, ὁ Δοσίθεος καὶ ὁ Χρύσανθος Νοταρᾶς, πατριάρχες Ἱεροσολύμων, ὁ Μέγας Πέτρος, αὐτοκράτορας τῆς Ρωσσίας, ἡ μητέρα του Ναταλία, ὁ Κωνσταντῖνος Μπασαράμπας, ἡγεμόνας τῆς Οὑγγροβλαχίας κ. ἄ. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀλληλογραφία του ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν ἐπίσης τὰ ἔγγραφα - ἐγκύκλιοι, τὰ ὁποῖα συνέταξε πρὸς ἀντιμετώπιση διαφόρων ὑποθέσεων, ποιμαντικῆς καὶ διοικητικῆς φύσεως. Ὅλα μαρτυροῦν τὴ θεία χάρη, ἡ ὁποία φώτιζε τὴ σκέψη καὶ κατηύθυνε τὶς ἐνέργειές του, καθὼς καὶ τὴ σύνεση καὶ σοφία του.

Τὸ συγγραφικό του ἔργο[2] εἶναι ἐπίσης ἐκτεταμένο. Περιλαμβάνει ἐγχειρίδια, ὅπως θεολογίας, ρητορικῆς, λογικῆς, ποιητικὰ κείμενα, ὑμνογραφικά, λόγους ἐκκλησιαστικούς, ἐγκωμιαστικὰ ἔργα, συλλογὴ αἰνιγμάτων κ. ἄ.

Εἶναι γεγονὸς ὅτι σὲ κάθε περίσταση τοῦ βίου του ἔδειχνε αὐταπάρνηση καὶ ταπείνωση ἀκολουθώντας τὸν δρόμο ποὺ τοῦ ὑπεδείκνυε ὁ Κύριος χάριν τῆς ἐκκλησίας. Ἔτσι πρὸς τὸ τέλος τῆς ἐπιγείου πορείας του, ἀρκετὰ ἡλικιωμένος καὶ ἀσθενής, φρόντισε νὰ τὸν διαδεχθεῖ στὸν πατριαρχικὸ θρόνο ὁ μητροπολίτης Λιβύης Σαμουὴλ Καπασούλης (1710-1723). Ὁ νόμιμος αὐτὸς διάδοχος, ὅμως, μετὰ τὴν ἐκλογή του ἀντιμετώπισε δυσκολίες, διότι ἐξελέγη ἀπὸ τὴ Σύνοδο τοῦ πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας, ἐνῶ τὸ οἰκουμενικὸ πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως εἶχε προορίσει ὡς διάδοχο τοῦ γηραιοῦ πατριάρχη τὸν Κοσμᾶ τὸν Βυζάντιο. Ἂν καὶ ὁ ἀπελθὼν ἱεράρχης εἶχε ἀποφασίσει νὰ μεταβεῖ στὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ συγκεκριμένα στὴ Μονὴ Βατοπεδίου γιὰ νὰ διαγάγει ἐκεῖ τὰ τελευταῖα ἔτη τοῦ βίου του, τὰ προβλήματα διαδοχῆς ἐβράδυναν τὴν ἀναχώρησή του. Παρέστη ἀνάγκη νὰ παραμείνει στὴν Αἴγυπτο καὶ νὰ στηρίξει μὲ σύντονες ἐνέργειές του τὸν νεοεκλεγέντα πατριάρχη Σαμουὴλ προκειμένου αὐτὸς νὰ ἑδραιωθεῖ στὸν θρόνο. Καὶ ὅταν τοῦτο ἐπετεύχθη, ἀποφάσισε νὰ ὑλοποιήσει τὴν ἀπόφασή του καὶ ἀνεχώρησε γιὰ τὸ Βατοπέδι τὸ ἔτος 1713. Γέρων πολὺ καὶ ἀδύναμος ἀπὸ τὶς κακουχίες καὶ τὶς ἀσθένειες κοιμήθηκε στὸν τόπο ποὺ ἐπέλεξε νὰ ἀναπαυθεῖ, τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1714.

Τὴν ὁσιακὴ κοίμησή του σφράγισε ἡ μαρτυρία ὅτι ἀπὸ τὸν τάφο του εὐγῆκε καὶ ἅγιον λείψανον·[3]. Μάλιστα, στὴν Ἱερὰ Μονὴ τοῦ Βατοπεδίου φυλάσσεται ἡ εὐωδιάζουσα ἱερή του κάρα.

Ὁ ἅγιος Γεράσιμος Παλλαδᾶς καθ' ὅλη τὴ διάρκεια τῆς ζωῆς του ὑπῆρξε ἄνθρωπος ἀγάπης, πραότητος, ὑπομονῆς καὶ πίστεως, ἱερωμένος ἐργατικὸς καὶ νουνεχής, ἀκάματος θεράπων στὸν ἀμπελῶνα τοῦ Κυρίου. Τὸ βάθος τῆς σκέψεώς του, ὅπως διαφαίνεται στὸ ἔργο του, ἀποδεικνύει τὴν πνευματικότητα καὶ τὴν ὑψηλὴ θεωρία ποὺ τὸν διέκριναν. Προσέδιδε, ἐπίσης, πάντοτε σωτηριολογικὴ διάσταση στοὺς λόγους καὶ τὶς διδαχές του. Τὸ ἔργο του –εὐρύτατο σὲ ἔκταση– βρῆκε μεγάλη διάδοση στὴν καθ' ἡμᾶς ἀνατολή, τόσο τὸ ἐκδεδομένο, ὅσο καὶ τὸ ἀνέκδοτο, ποὺ σώζεται σὲ πολλοὺς χειρόγραφους κώδικες. Οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς τὸν ἀναφέρουν ὡς σοφώτατο καὶ ἁγιώτατο πατριάρχη. Ἀφιέρωσε ὅλη τὴ ζωή του στὴν ὑπηρεσία τῆς ἐκκλησίας καὶ συνήργησε ἱερουργώντας καὶ κηρύσσοντας γιὰ τὴ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων. Ἐν ὀλίγοις ἡ ζωή του ὑπῆρξε χριστοκεντρικὴ καὶ ἀνθρωποκεντρική.

Γιὰ τοὺς ἀνωτέρω λόγους καὶ πλείστους ἄλλους, τοὺς ὁποίους Κύριος οἶδεν, ἡ τόσο καλῶς κεκρυμμένη καὶ συγχρόνως λάμπουσα ἁγιότητά του ἀνεδείχθη ἀπὸ τὸν Κύριο. Ἡ ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, καὶ δὴ τὸ Πατριαρχεῖο Ἀλεξανδρείας, προέβη, κατόπιν ἐξετάσεως, στὴν ἐπίσημη ἀναγνώριση τῆς παρὰ Θεοῦ ἀναδειχθείσης ἁγιότητος, διὰ «Πατριαρχικῆς καὶ Συνοδικῆς Πράξεως ἁγιοκατατάξεως τοῦ ἐν ἁγίοις ἡμῶν Γερασίμου, τοῦ ἐπονομαζομένου Παλλαδᾶ, Πάπα καὶ Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας», ποὺ ἐξεδόθη τὴν 17η Σεπτεμβρίου 2002, καὶ κατεχωρίσθη στὸν Ἱερὸ Κώδικα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἀλεξανδρείας. Ὡς ἡμέρα ἑορτῆς τῆς μνήμης του ὁρίσθηκε ἡ 15η Ἰανουαρίου. Στὴν Πράξη αὐτὴ ἐπισημαίνεται γιὰ τὸν ἅγιο Γεράσιμο μεταξὺ ἄλλων ὅτι: πολύς τε ἐν σοφίᾳ καὶ μέγας ἐν ἀρεταῖς ἀναδειχθείς ... ἀκολουθήσας εὐαγγελικῶς τῷ Χριστῷ ἐκ νεότητος καὶ ἐν μέσῳ τῆς τοῦ κόσμου συγχύσεως ὡς φωστὴρ εὐσεβείας διαλάμψας, θεόπνους ἐν διδασκαλίαις ὑπάρξας καὶ συγκαταλύσας τὸν βίον ἐν λόγῳ σοφίας καὶ πράξει θεοφιλεῖ, διδάξας δὲ τοῖς πιστοῖς τὴν κατὰ Θεὸν παιδείαν καὶ τύπος αὐτοῖς γενόμενος ἐν λόγῳ τε, ἔργῳ καὶ ἀναστροφῇ, ἀναζωγραφήσας ἐν ἑαυτῷ τῶν πρόπαλαι Ἁγίων Πατέρων καὶ Διδασκάλων τὰ προτερήματα καὶ τελειωθέντα ἀσκητικῶς ἐν τῇ κατὰ τὸ Ἁγιώνυμον Ὄρος Μεγίστῃ τοῦ Βατοπεδίου Μονῇ, ἐν ᾗ καὶ ἡ τιμία αὐτοῦ κάρα φυλάσσεται.

Ἀποτελεῖ, λοιπόν, ἰδιαίτερη εὐλογία γιὰ κάθε πιστὸ ἡ προσκύνηση καὶ ἡ τιμὴ τῆς μνήμης ἑνὸς μεγάλου ἱεράρχη, ποὺ μέσα ἀπὸ τὴν ταπεινή του δράση ὑπέδειξε τὸν δρόμο τῆς κατὰ Θεὸν ζωῆς καὶ τῆς ἁγιότητος.

Σημειώσεις

[1] Λεπτομέρεις γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὴ δράση τοῦ ἁγίου αὐτοῦ περιέχονται στὴ διατριβή: Ἑλένης Σωτ. Χατζόγλου - Μπαλτᾶ, Γεράσιμος Β´ Παλλαδᾶς, Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας (± 1625/30 - 1714). Ὁ βίος καὶ τὸ συγγραφικόν του ἔργον, ἐκδ. "Σύλλογος πρὸς διάδοσιν Ὠφελίμων Βιβλίων", Ἀθῆναι 2006.

[2] Μέρος τοῦ ἀνεκδότου ἔργου τοῦ ἁγίου Γερασίμου θὰ ἐκδοθεῖ ἀπὸ τὴ γράφουσα· βλ. κατ' ἀρχὰς τὸ ἄρθρο: Ἑλένης Σ. Χατζόγλου - Μπαλτᾶ, «Ἡ ἐπιστολιμαία διατριβὴ τοῦ Γερασίμου Παλλαδᾶ περὶ τοῦ ἀκριβοῦς χρόνου καθαγιασμοῦ τῶν τιμίων Δώρων», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν ΝΒ´ (2004-2006), σσ. 251-322.

[3] Καισαρίου Δαπόντε, «Ἱστορικὸς Κατάλογος ἀνδρῶν ἐπισήμων (1700-1784)» παρὰ Κωνστ. Σάθᾳ, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, τόμ. Γʹ, ἐν Βενετίᾳ 1872, σσ. 84-87 [= Constantin Erbiceanu, Cronicarii Greci cariĭ aŭ scris despre Româĭ în Epoca Fanariotă, Bucareştĭ 1890, σσ. 99-101].

------------------------------------------------------------------------

πηγή: Αντίφωνο, πρωτοδημοσιεύθηκε στήν «Πεμπτουσία», τεῦχ. Απριλίου – Ιουλίου 2007, σσ. 148-151).