"Λόγος Ι΄ - Εις εαυτόν και εις τον πατέρα και Βασίλειον τον Μέγαν, μετά την επάνοδον εκ φυγής"

(Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος)

1. Τίποτε δεν είναι πιο ισχυρόν από το γήρας και πιο αξιοσέβαστον από την αγάπην. Από αυτά τα δύο έχω οδηγηθεί και εγώ δέσμιος ενώπιόν σας χάριν του Χριστού, δεμένος όχι με σιδερένιες αλυσίδες αλλά με τους αλύτους δεσμούς του Πνεύματος. 

Προηγουμένως δε ενόμιζα ότι ήμουν ισχυρός και ανίκητος και - ω του παραλογισμού - δεν ομιλούσα ούτε προς τους εραστάς τούτους και αδελφούς μου, δια να είμαι απηλλαγμένος από ο,τιδήποτε, και να ημπορώ να ζω εις την ησυχίαν, εγκαταλείποντας τα πάντα εις εκείνους οι οποίοι τα ήθελαν, και ασχολούμενος μόνον με το να συνομιλώ με το Πνεύμα. 

Ο νους μου εστρέφετο πάντοτε γύρω από το Κάρμηλον του Ηλιού, γύρω από την έρημον του Ιωάννου και γύρω από την υπερκόσμιον κατάστασιν εκείνων οι οποίοι ζουν κατά τρόπον ασκητικόν. Και ενόμιζα ότι η παρούσα ζωή εις τον κόσμον είναι τρικυμία και εζητούσα κάποιον βράχον, κάποιον κρημνόν ή κάποιον κατάλυμα δια να καταφύγω.

Ας έχουν άλλοι, έλεγα τας τιμάς και τους πόνους, ας διεξάγουν άλλοι τους πολέμους και ας κερδίζουν τας νίκας. Εις εμένα δε είναι αρκετόν να αποφεύγω τας μάχας, να κοιτάζω τον εαυτόν μου και να ζω κατά τέτοιον τρόπον, ώστε να ημπορώ να περνώ ένα μικρόν πέλαγος ωσάν να ευρίσκομαι επάνω εις λεπτήν σχεδίαν. 

Και να κατακτώ ολίγον κατ' ολίγον την αιώνιον ζωήν με την λιτότητα της εδώ ζωής μου. Ίσως ο συλλογισμός αυτός να είναι ίδιον ταπεινοφροσύνης, αλλά δεν είναι πολύ σίγουρος, το να απεχει δηλαδή κανείς το ίδιο και από την κορυφήν και από την πτώσιν.

2. Αυτά επετρέπετο μέχρι τώρα να δημιουργούν σκιάς και όνειρα και να τρέφουν τον νουν με ματαίας φαντασίας. Τώρα όμως τι συμβαίνει; Η αγάπη με έχει αιχμαλωτίσει και με έχει πιάσει το γήρας του πατρός μου. Το φρόνιμον γήρας και η περιορισμένη ζωή, το ασφαλέστερο λιμάνι και η αγάπη εκείνου ο οποίος έγινε πλούσιος από τον Θεόν και επλούτισε και άλλους. 

Διότι έχω αποβάλλει πλέον την οργήν (ας το ακούσουν οι πραείς και ας ευφρανθούν) και κοιτάζω με ήρεμο βλέμμα την χείρα η οποία με έχει βασανίσει, και χαμογελώ εις το Πνεύμα, και γαληνεύει η καρδιά μου, και επιστρέφει πίσω ο λογισμός μου, και η αγάπη, η οποία σαν φλόγα είχε κατασβεσθεί και εξαφανισθεί, ξαναζεί πάλιν και ανάβει από μίαν μικράν σπίθαν. 

Είχεν αρνηθεί να δεχθεί παρηγορίαν η ψυχή μου και το πνεύμα  μου είχεν αδιαφορήσει δια τον εαυτόν μου. Και ειπα: δεν πρόκειται ποτέ πλέον να πιστεύσω εις την αγάπην. Είναι ανώφελον να ελπίζω κάτι από τους ανθρώπους, διότι κάθε άνθρωπος βαδίζει με δόλον και κάθε αδελφός προσπαθεί να βάλει τρικλοποδιά εις τον πλησίον του, και όλοι είμεθα από το όδιο χώμα και από την ιδίαν ζύμην, και έχομεν γευθεί από το ίδιον δένδρον της κακίας. 

Παρουσιάζει δε ο ένας πιο ευπρεπή την υποκρισίαν του από τους άλλους. Και ποίον είναι το όφελός μου από την αγάπη αυτήν, έλεγα, την αξιοζήλευτον και περιβόητον, η οποία έχει ξεκινήσει από τον κόσμον και έχει προχωρήσει εις το Πνεύμα; 

Ποίον δε από την μίαν στέγην και την μίαν τράπεζαν; Ή ποίον από τους κοινούς διδασκάλους και τα κοινά μαθήματα; Ποίον δε από την υπέρ αδελφών απασχόλησιν ή από την γνησίαν ομόνοιαν μετά, εάν δεν μου εφαίνετο τόσον σπουδαίον το να μείνω χαμηλά εις περίοδον εξουσίας και μεγαλείου, οπότε οι περισσότεροι επιδιώκουν και επιτυγχάνουν το αντίθετον, να αποκτούν μεγάλην ισχύν και να συμμετέχουν εις την ευημερίαν των φίλων των;

3.  Και τι θα ωφελήσει να αναφέρω τα δημιουργήματα του νου εξαιτίας της λύπης και της αδιαφορίας, την οποία αποκαλώ σκοτάδι; Διότι αυτά ήσαν πιο ανόητα από τούτα. Διότι εγώ ο ίδιος θα κατηγορήσω τον εαυτόν μου δια την παραφροσύνην ή την ανοησίαν μου, Αλλά τώρα θα μεταβάλλω και θα στρέψω τον λόγον μου εις πράγματα πολύ πιο αληθή απ' αυτά και πολύ πιο ταιριαστά εις σας. 

Και δια να αντιληφθείς πόσον πραγματική είναι η μεταβολή μου, ω θαυμάσιε, δεν έχεις λύσει μόνον την σιωπήν μου, την οποίαν κατέκρινες και κατεδίκασες αυστηρά πολλάς φοράς, αλλά και οι λόγοι μου συμφωνούν με σένα. Και τούτο μεν είναι καθαρά έργον της αγάπης μου και του εντός μου Πνεύματος. Αλλά που ευρίσκεται η συμφωνία; Εάν σφάλλω σε κάτι να με διορθώσεις, όπως συνήθως κάνεις και δια τα άλλα. 

Δεν ανέχθηκες να θέσεις εις δευτέραν μοίραν το πνεύμα της αγάπης, επειδή εγώ ήμουν ίσως πιο αγαπητος από τους άλλους, αλλά το Πνεύμα μου σου ήτο πολύ πιο αγαπητόν. Δεν ανέχθηκες να κρυφθεί και να καταχωνιασθεί μέσα εις την γην το τάλαντον. 

Δεν ανέχθηκες επί πολύν χρόνον να κρύβεται ο λύχνος κάτω από το μόδιον, διότι θεωρείς ως τέτοιον το φως και την εργασίαν μου. Εζήτησες εσένα, τον Παύλον, να σε ακολουθήσει και ο Βαρνάβας. Εζήτησες μαζί με τον Σιλουανόν και τον Τιμόθεον να έλθει κοντά σου και ο Τίτος, δια να παρέχει την θείαν χάριν δια των έργων εκείνων οι οποίοι ειλικρινώς φροντίζουν δι' εσέ και δια να κηρύξεις το ευαγγέλιον εις όλα τα μέρη από την Ιερουσαλήμ μέχρι το Ιλλυρικόν. 

4. Δια τούτο με οδηγείς εις το μέσον και όταν προσπαθώ να φύγω με πιάνεις και με βάζεις να καθίσω δίπλα σου (αυτό είναι φταίξιμο ιδικό μου, θα ημπορούσες να είπεις), και με βάζεις να μοιραστώ μαζί σου τας φροντίδας και τους στεφάνους της νίκης. 

Δια τούτο με χρίεις αρχιερέα και με περιβάλλεις με τον ποδήρη χιτώνα και θέτεις επάνω εις την κεφαλήν μου την κίδαρην και με πλησιάζεις εις το θυσιαστήριον της πνευματικής ολοκαυτώσεως, και θυσιάζεις τον μόσχον της τελειώσεως, και καθαρίζεις τας χείρας μου με το Πνεύμα, και με  εισάγεις εις τα άγια των αγίων δια να εποπτεύω, και με κάνεις λειτουργόν της αληθινής σκηνής, "την οποίαν εθεμελίωσεν ο Κύριος και όχι άνθρωπος". 

Εάν δε είμαι άξιος δι' εσάς οι οποίοι με χρίετε και δι' εκείνον χάριν του οποίου και εις το όνομα του οποίου χρίομαι, τούτο το γνωρίζει ο Πατήρ του αληθινού και πραγματικού Χριστού, τον οποίον έχρισεν έλαιον αγαλλιάσεως υπέρ τους συντρόφους του, χρίσας την ανθρωπότητα δια της θεότητος, εις τρόπον ώστε να κάμει τα δύο ένα, και ο ίδιος ο Θεός και Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, δια του οποίου επετύχαμεν την συμφιλίωσιν, και το Άγιον Πνεύμα, το οποίον με ετοποθέτησεν εις την διακονίαν αυτήν, εις την οποίαν μένω σταθερός και υπερηφανεύομαι με την ελπίδα της δόξης του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, εις τον οποίον ανήκει η δόξα εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.