Αναίρεση του ZEITGEIST: Ιωσήφ -Ιησούς

Μια ακόμη κραυγαλέα παρανόηση, που κάνουν οι θεωρητικού του Zeitgeist, αφορά την προτύπωση του Ιησού Χριστού από τον Ιωσήφ, τον γιο του Ιακώβ. Έτσι, ακούγεται ο αφηγητής της ταινίας να λέει:

«Στην πραγματικότητα, η άποψη της μεταφοράς των ιδιοτήτων ενός χαρακτήρα σε έναν νέο χαρακτήρα, μπορεί να βρεθεί μέσα στην ίδια την Βίβλο. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει η ιστορία του Ιωσήφ. Ο Ιωσήφ ήταν ένα πρότυπο για τον Ιησού. Ο Ιωσήφ γεννήθηκε με θαυματουργική γέννηση, ο Ιησούς γεννήθηκε με θαυματουργική γέννηση. Ο Ιωσήφ είχε δώδεκα αδέλφια, ο Ιησούς είχε δώδεκα μαθητές. Ο Ιωσήφ πουλήθηκε για 20 ασημένια νομίσματα, ο Ιησούς πουλήθηκε για 30 ασημένια νομίσματα. Ο αδελφός Ιούδας προτείνει την πώληση του Ιωσήφ, ο μαθητής Ιούδας προτείνει την πώληση του Ιησού. Ο Ιωσήφ ξεκίνησε την εργασία του στα 30, ο Ιησούς ξεκίνησε την εργασία του στα 30. Και οι παραλληλισμοί συνεχίζονται και συνεχίζονται».

Η παραπάνω άποψη έχει ληφθεί από το έργο της Acharya S, Who was Jesus. Εκεί η συγγραφέας αναπτύσσει αυτόν τον παραλληλισμό ως εξής:

«Μια άλλη εξέχουσα φιγούρα της Παλαιάς Διαθήκης που μοιράζεται μερικούς ενδιαφέροντες παραλληλισμούς με τον Ιησού είναι ο Ιωσήφ, υιός του Ιακώβ/Ισραήλ, διάσημος για τον ποικιλόχρωμο χιτώνα του. Οι αντιστοιχίες μεταξύ Ιωσήφ και Ιησού περιλαμβάνουν τα ακόλουθα...[i]»

Ακολουθούν 14 αντιστοιχίες μεταξύ Ιωσήφ και Ιησού, εκ των οποίων 5 αναφέρθηκαν και στην ταινία. Θα προσπαθήσουμε να εξακριβώσουμε την τιμή αλήθειας σε αυτές, εξετάζοντάς μία προς μία τις αντιστοιχίες.

- ο Ιησούς, επίσης «γιος του Ιακώβ/Ισραήλ» (Ματθ. 1.2), γεννιέται με θαυματουργική γέννηση, όπως επίσης και ο Ιωσήφ, του οποίου η μητέρα, Ραχήλ, πριν ήταν στείρα αλλά συνέλαβε με θαυματουργικό τρόπο". (Γεν. 30.22-24)

Κατ' αρχάς η έκφραση «γιος του Ισραήλ» ήταν ιδιωματική εβραϊκή έκφραση και αναφέρεται σε όλους τους απογόνους του Ιακώβ που αποτελούσαν το Ισραηλιτικό έθνος. Δεν αφορά κάποια αποκλειστικότητα του Ιησού ως απόγονου του Ιακώβ. Ο Ιακώβ ως πατριάρχης του έθνους αυτού είχε εκατομμύρια απογόνους, σύμφωνα με την επαγγελία του Θεού προς αυτόν: «και έσται το σπέρμα σου ως η άμμος της γης και πλατυνθήσεται επί θάλασσαν και επί λίβα και επί βορράν, και επ' ανατολάς, και ενευλογηθήσονται εν σοι πάσαι αι φυλαί της γης και εν τω σπέρματί σου» (Γεν. 28.14).

Η μητέρα του Ιωσήφ, Ραχήλ, ήταν πράγματι στείρα: «Ραχήλ δε ήν στείρα» (Γεν. 29.31). Η σύλληψη του Ιωσήφ αναφέρεται στην Γένεση 30.22-24 ως εξής:

«Εμνήσθη δε ο Θεός της Ραχήλ, και επήκουσεν αυτής ο Θεός και ανέωξεν αυτής την μήτραν, και συλλαβούσα έτεκε τω Ιακώβ υιόν. Είπε δε Ραχήλ˙ αφείλεν ο Θεός μου το όνειδος˙ και εκάλεσε το όνομα αυτού Ιωσήφ λέγουσα˙ προσθέτω ο Θεός μοι υιόν έτερον».

Εδώ εκφράζεται η χριστιανική πίστη ότι η τεκνογονία είναι ευλογία Θεού. Κανονικά όχι μόνο η παρούσα σύλληψη, αλλά και κάθε σύλληψη είναι ένα θαύμα, όπως και η ίδια η ζωή είναι θαύμα και ευλογία Θεού. Επειδή, όμως, υπάρχουν και άνθρωποι, οι οποίοι πιστεύουν ότι η ζωή είναι αποτέλεσμα μιας αυτόματης φυσικής εξέλιξης και η σύλληψη και η γέννηση του ανθρώπου είναι αποτελέσματα φυσικών διεργασιών, γι' αυτούς η παραπάνω σύλληψη, επειδή δεν έχει τον χαρακτήρα τέτοιου αποτελέσματος φαντάζει θαυματουργική. Παρ' όλα αυτά δεν είναι η μοναδική περίπτωση στην Παλαιά Διαθήκη, στην οποία συμβαίνει τέτοιου είδους σύλληψη.

Άλλο τέτοιο γεγονός είναι η σύλληψη του Ισαάκ Από την Σάρα. Η Σάρα, σύζυγος του Αβραάμ, ήταν προχωρημένης ηλικίας όταν συνέλαβε τον Ισαάκ: «Αβραάμ δε και Σάρρα πρεσβύτεροι προβεβηκότες ημερών, εξέλιπε δε τη Σάρρα γίνεσθαι τα γυναικεία» (Γεν. 18.11). Και σ' αυτήν την περίπτωση η τεκνογονία ήταν αποτέλεσμα της ευλογίας του Θεού.

Επίσης, η Άννα, η μητέρα του Σαμουήλ, δεν έκανε παιδιά μέχρι που την ευλόγησε ο Θεός ύστερα από επίμονη προσευχή:

«και τη Άννα έδωκε (σ.σ. ο Ελκανά) μερίδα μίαν, ότι ουκ ην αυτή παιδίον, πλην ότι την Άννα ηγάπα Ελκανά υπέρ ταύτην. Και Κύριος απέκλεισε τα περί την μήτραν αυτής ότι ουκ έδωκε αυτή Κύριος παιδίον κατά την θλίψιν αυτής και κατά την αθυμίαν της θλίψεως αυτής, και ηθύμει διά τούτο, ότι συνέκλεισε Κύριος τα περί την μήτραν αυτής του μη δούναι αυτήν παιδίον. Ούτως εποίει ενιαυτόν κατ' ενιαυτόν, εν τω αναβαίνειν αυτήν εις οίκον Κυρίου˙ και ηθύμει και έκλαιε και ουκ ήσθιε» (Βασιλ. Α' 1.5-7)

«Και εισήλθεν Ελκανά εις τον οίκον αυτού Αρμαθαίμ και έγνω την Άννα γυναίκα αυτού, και εμνήσθη αυτής Κύριος και συνέλαβε. Και εγεννήθη τω καιρώ των ημερών και έτεκεν υιόν˙ και εκάλεσε το όνομα αυτού Σαμουήλ και είπεν˙ ότι παρά Κυρίου Θεού Σβαώθ ήτησάμην αυτόν» (Βασιλ. Α' 1.19-20).

Άλλη περίπτωση είναι αυτή της συζύγου του Μανωέ και μητέρας του Σαμψών. Σε αυτούς εμφανίστηκε άγγελος Κυρίου και τους ανήγγειλε την γέννηση του παιδιού τους:

«και ην ανήρ εις από Σαραά από δήμου συγγενείας του Δανί, και όνομα αυτώ Μανωέ, και γυνή αυτού στείρρα και ουκ έτεκε» (Κριταί 13.2)

«και έτεκεν η γυνή υιόν και εκάλεσε το όνομα αυτού Σαμψών˙ και ηδρύνθη το παιδάριον, και ευλόγησεν αυτό ο Κύριος» (Κριταί 13.24)

Στην Καινή Διαθήκη καταγράφεται η περίπτωση της μητέρας του Τιμίου Προδρόμου, Ελισάβετ. Αυτή ήταν στείρα. Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ εμφανίστηκε στον σύζυγό της Ζαχαρία και του προανήγγειλε την γέννηση του παιδιού τους (Κατά Λουκάν 1.5-25). Παρόμοια, οι Άγιοι Θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα ήταν πρεσβύτεροι στην ηλικία όταν γεννήθηκε η Παναγία.

Η Ραχήλ γέννησε και δεύτερο υιό, εκτός από τον Ιωσήφ, τον Βενιαμίν (Γεν. 35.18). Συνεπώς η θαυματουργική γέννηση του Ιωσήφ δεν έχει κάτι το ιδιαίτερο, κάποιο στοιχείο ξεχωριστό, που δεν το έχουν οι άλλες παρόμοιες θαυματουργικές γεννήσεις, όσες περιγράφονται σε Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Δεν υπάρχει κάποιος λόγος ώστε ν' αντιστοιχηθεί αυτή με την σύλληψη και την γέννηση του Χριστού. Σε όλες τις παραπάνω συλλήψεις υπάρχει φυσική συμμετοχή ανδρός και γυναικός, και αυτή ευλογείται από τον Θεό και αποδίδει καρπό. Αντίθετα, στην σύλληψη του Ιησού δεν υπάρχει συμμετοχή ανδρός. Η Παναγία συλλαμβάνει τον Ιησού εκ Πνεύματος Αγίου και παραμένει εν παρθενία. Δεν υπάρχει ομοιότητα στην σύλληψη αυτή με όσες αναφέρθηκαν παραπάνω.

- "Ο Ιησούς είχε 12 μαθητές, ο Ιωσήφ ήταν ένας από 12 αδελφούς".

Εδώ η Acharya S το διατυπώνει ορθότερα, λέγοντας ότι ο Ιωσήφ ήταν ένας από δώδεκα αδελφούς. Ο Peter Joseph αφηγούμενος στην ταινία δεν ενδιαφέρεται τόσο για την ακρίβεια, όσο για την εντύπωση που θέλει να προκαλέσει, λέγοντας ότι ο Ιωσήφ είχε δώδεκα αδελφούς. Στην πραγματικότητα είχε 11 αδελφούς και μια αδελφή, την Δείνα.

Ο Ιησούς δεν είχε μόνο δώδεκα μαθητές. Είχε πολλούς περισσότερους. Αυτούς για να τους αναφέρουμε, θα μπορούσαμε να τους κατηγοριοποιήσουμε σε ομάδες ή κύκλους, ανάλογα με κάποιο κοινό χαρακτηριστικό που μοιράζονταν και αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη. Έτσι, σε μια φθίνουσα αριθμητικά σειρά, μπορούμε ν' αναφέρουμε:

α) έναν κύκλο 500 μαθητών, οι οποίοι έγιναν μάρτυρες της Ανάστασης του Κυρίου. Αυτούς τους αναφέρει ο Απόστολος Παύλος στην Α' προς Κορινθίους επιστολή του - έπειτα ώφθη επάνω πεντακοσίοις αδελφοίς εφάπαξ, εξ ων οι πλείους μένουσιν έως άρτι, τινές δε εκοιμήθησαν (Α' Κορ. 15.6)

β) έναν κύκλο εκατόν είκοσι μαθητών, οι οποίοι ήταν παρόντες στην εκλογή του διαδόχου του Ιούδα. «Και εν ταις ημέραις ταύταις αναστάς Πέτρος εν μέσω των μαθητών είπεν˙ ην τε όχλος ονομάτων επί τω αυτώ ως εκατόν είκοσιν» (Πραξ. 1.15)

γ) έναν κύκλο εβδομήκοντα μαθητών, τους οποίους εξέλεξε ο ίδιος ο Κύριος. «Μετά δε ταύτα ανέδειξεν ο Κύριος και ετέρους εβδομήκοντα, και απέστειλεν αυτούς ανά δύο προ προσώπου αυτού εις πάσαν πόλιν και τόπον ου ήμελλεν αυτός έρχεσθαι» (Λουκ. 10.1)

δ) για τους δώδεκα, θα θέλαμε να προσθέσουμε ότι η εκλογή τους δείχνει την ύπαρξη ενός μεγαλύτερου αριθμού μαθητών, εκ των οποίων εξέλεξε ο Ιησούς δώδεκα. «και ότε εγένετο ημέρα, προσεφώνησε τους μαθητάς αυτού, και εκλεξάμενος απ' αυτών δώδεκα, ους και αποστόλους εφώνησε» (Λουκ. 6.13)

Δεν μπορεί να βρεθεί κάποιος παραλληλισμός μεταξύ των δώδεκα αποστόλων και των ένδεκα αδελφών του Ιωσήφ. Από την άλλη ο Κύριος υπήρξε διδάσκαλος των μαθητών του, ενώ ο Ιωσήφ δεν ήταν ούτε καν πρωτότοκος. Γεννήθηκε ενδέκατος στη σειρά. Και βέβαια, ο Ιησούς εξέλεξε τους δώδεκα από έναν ευρύτερο κύκλο, ενώ ο Ιωσήφ δεν θα μπορούσε να έχει την δυνατότητα επιλογής. Ούτε αριθμητική ομοιότητα υπάρχει ανάμεσα στις δύο ομάδες ατόμων ούτε ποιοτική, οπότε κανένας παραλληλισμός δεν ευσταθεί.

- "ο Ιωσήφ ήταν ποιμένας˙ ο Ιησούς ήταν ο Καλός Ποιμένας".

Εδώ τώρα έχουμε να κάνουμε μάλλον με λογοπαίγνιο της Acharya S και όχι με παραλληλισμό. Ο Ιωσήφ ήταν πραγματικά ποιμένας όπως πληροφορούμαστε από το εδάφιο Γεν 37.2: «Ιωσήφ δε δέκα και επτά ετών ην, ποιμαίνων τα πρόβατα του πατρός αυτού μετά των αδελφών, ων νέος, μετά των υιών Βαλλάς και μετά των υιών Ζελφάς των γυναικών του πατρός αυτού».

Η εικόνα, όμως, του Χριστού ως Καλού Ποιμένα, είναι μια μεταφορική έννοια που προκύπτει από την ομολογία του ίδιου του Κυρίου για τον εαυτό του (Ιωάνν. 10.11 & 10.14). Δεν ήταν το επάγγελμά του. Ακολουθώντας την εντολή που ο ίδιος έδωσε στους πρωτόπλαστους για την εργασία, ο Κύριος μέχρι ν' αρχίσει την δημόσια δράση του ήταν τέκτων. Αυτό το πληροφορούμαστε από την έκπληξη των συμπατριωτών Tου, σε ένα από τα πρώτα του κηρύγματα στον τόπο διαμονής Tου: «και πολλοί ακούοντες εξεπλήσσοντο λέγοντες˙ πόθεν τούτω ταύτα; Και τις η σοφία η δοθείσα αυτώ, και δυνάμεις τοιαύται δια των χειρών αυτού γίνονται; Ουχ ούτος εστίν ο τέκτων, ο υιός της Μαρίας, αδελφός δε Ιακώβου και Ιωσή και Ιούδα και Σίμωνος;» (Μαρκ. 6.2-3)

Επομένως κατ' επάγγελμα δεν μπορούν να παραλληλισθούν ο Ιωσήφ και ο Ιησούς. Ως Καλός Ποιμήν, ο Κύριος είναι ποιμένας ψυχών, κάτι το οποίο φυσικά δεν μπορεί να ειπωθεί για τον Ιωσήφ. Αλλά αν αρχίσει κάποιος ν' απαριθμεί τους ποιμένες που αναφέρονται στην Βίβλο, αυτόματα ακυρώνεται οποιαδήποτε σχέση προσπαθούν να βρουν οι Zeitgeist-ές, στηριζόμενοι σε αυτό το στοιχείο. Εξάλλου, οι Ισραηλίτες πριν την μόνιμη εγκατάστασή τους στην γη της επαγγελίας ήταν νομαδικός λαός, οπότε το να είναι κάποιος ποιμένας δεν ήταν επάγγελμα, αλλά τρόπος ζωής.

- "Ο Ιωσήφ απορρίφθηκε από την οικογένειά του, όπως και ο Ιησούς".

Δεν υπάρχει καμιά δόση αλήθειας σε αυτήν την πρόταση. Ο Ιωσήφ δεν απορρίφθηκε από την οικογένειά του. Τον πούλησαν τα αδέλφια του και είπαν ψέματα στον πατέρα τους, ότι τον έφαγε θηρίο. Το πένθος του Ιακώβ για τον Ιωσήφ δεν μαρτυρεί απόρριψη αλλά αγάπη για το παιδί του: «διέρρηξε δε Ιακώβ τα ιμάτια αυτού και επέθετο σάκκον επί την οσφύν αυτού και επένθει τον υιόν αυτού ημέρας πολλάς» (Γεν. 37.34)

Τον δε Ιησού τον πρόδωσε ένας μαθητής του, ο Ιούδας, και αυτός στη συνέχεια αντιλήφθηκε το λάθος του. Ο Πέτρος προς στιγμήν τον αρνήθηκε τρεις φορές, αλλά μετανόησε πραγματικά και συγχωρέθηκε. Όσο για την οικογένειά Tου και ιδίως την Μητέρα Του θα ήταν εξωπραγματικό και βλάσφημο να υπονοήσουμε ο,τιδήποτε. Εδώ πραγματικά οι Zeitgeist-ές μας αφήνουν άφωνους με τα ψέματά τους.

- "Ο Ιησούς προδόθηκε για ασημένια νομίσματα από τον Ιούδα, ενώ ο Ιωσήφ πουλήθηκε για ασημένια νομίσματα από τον Ιούδα".

Και εδώ η διατύπωση της Acharya S είναι ορθότερη από αυτήν του Peter Joseph στην ταινία. Ο τελευταίος δεν κάνει την διάκριση μεταξύ «πουλήθηκε» και «προδόθηκε». Εξακολουθούν, όμως, να διατυπώνονται δύο ψεύδη.

Πρώτον, ο Ιωσήφ δεν πουλήθηκε για ασημένια νομίσματα. Στο εδάφιο Γεν. 37.28 λέει: «και παρεπορεύοντο οι άνθρωποι οι Μαδιηναίοι έμποροι, και εξείλκυσαν και ανεβίβασαν τον Ιωσήφ εκ του λάκκου και απέδοντο τον Ιωσήφ τοις Ισμαηλίταις είκοσι χρυσών». Άρα, ο Ιωσήφ πουλήθηκε στους Ισμαηλίταις έναντι είκοσι χρυσών και όχι ασημένιων νομισμάτων.

Δεύτερον, δεν πούλησε ο Ιούδας τον Ιωσήφ, αλλά στην πράξη συμμετείχαν όλοι οι αδελφοί του, του Βενιαμίν εξαιρουμένου, ως απόντος δια το μικρό της ηλικίας. «είπε δε Ιούδας προς τους αδελφούς αυτού˙ τι χρήσιμον, εάν αποκτείνωμεν τον αδελφόν ημών και κρύψωμεν το αίμα αυτού; Δεύτε αποδώμεθα αυτόν τοις Ισμαηλίταις τούτοις, αι δε χείρες ημών μη έστωσαν επ' αυτόν, ότι αδελφός ημών και σαρξ ημών εστιν. Ήκουσαν δε οι αδελφοί αυτού» (Γεν. 37.26-27). Ο Ιούδας, δηλαδή, πρότεινε την πώληση του Ιωσήφ στους αδελφούς του κι αυτοί δέχθηκαν. Η πώληση συντελέστηκε από όλους και όχι μόνο από τον Ιούδα. Είναι αυτονόητο ότι κάτι ανάλογο δεν μπορούσε να γίνει στην προδοσία του Χριστού. Ο Ιούδας δεν πρότεινε την προδοσία στους υπόλοιπους μαθητές, κανείς εκ των οποίων δεν γνώριζε το παραμικρό, μέχρι την στιγμή που ο ίδιος ο Κύριος το αποκάλυψε κατά την διάρκεια του Μυστικού Δείπνου.

Από την άλλη, ο αδελφός του Ιωσήφ, Ιούδας, με την πρόταση αυτή τού έσωσε την ζωή. Αν δεν πρότεινε την πώληση, οι άλλοι αδελφοί σκέφτονταν να τον σκοτώσουν. Τα λόγια του Ιούδα απέτρεψαν την αδελφοκτονία. Η προδοσία του Ιούδα οδήγησε στην σταύρωση του Ιησού. Συνεπώς κανένας παραλληλισμός και σ' αυτήν την θέση.

- Και οι δύο, Ιωσήφ και Ιησούς πάνε στην Αίγυπτο ως νεώτεροι για να γλιτώσουν τον κίνδυνο.

Εδώ η Acharya S χρησιμοποιεί αφαιρετικό λόγο για να ταιριάξει τα αταίριαστα. Η ουσία βρίσκεται σε αυτά που δεν λέει. Κατ' αρχάς με το «νεώτεροι» προσπαθεί να καλύψει την σημαντική διαφορά ηλικίας που είχαν Ιωσήφ και Ιησούς, όταν πήγαν στην Αίγυπτο. Ο Ιησούς ήταν βρέφος όταν έγινε το ταξίδι, ενώ ο Ιωσήφ ήταν δεκαεπτά ετών (Γεν. 37.2).

Ο Ιωσήφ δεν είχε δυνατότητα επιλογής, ως προς τον τόπο που βρέθηκε. Οι Ισμαηλίτες κατευθύνονταν στην Αίγυπτο και τον έσυραν μαζί τους ως δούλο. Στην περίπτωση του Ιησού, εμφανίσθηκε άγγελος του Θεού στον ύπνο του Ιωσήφ και του έδωσε οδηγίες (Ματθ. 2.13).

Ο Ιωσήφ δεν γλίτωσε τον κίνδυνο. Έπεσε θύμα της επιβουλής των αδελφών του έστω και αν δεν δολοφονήθηκε. Από την Αίγυπτο δεν επέστρεψε ποτέ. Αντίθετα, οι αγία οικογένεια επέστρεψε μετά τον θάνατο του Ηρώδη (Ματθ. 2.19).

- "Ο Ιωσήφ και ο Ιησούς φυλακίζονται".

Ο Ιωσήφ φυλακίσθηκε πραγματικά: «και λαβών ο κύριος Ιωσήφ ενέβαλεν αυτόν εις το οχύρωμα, εις τον τόπον, εν ω οι δεσμώται του βασιλέως κατέχονται εκεί εν τω οχυρώματι» (Γεν. 39.20). Εκεί έμεινε τουλάχιστον δύο χρόνια: «Εγένετο δε μετά δύο έτη ημερών, Φαραώ είδεν ενύπνιον˙» (Γεν. 41.1).

Ο Ιησούς δεν φυλακίσθηκε με την έννοια της φυλάκισης ως τιμωρίας αλλά ως προσωρινής κράτησης. Η άδικη ποινή που δέχθηκε ήταν η σταύρωση και όχι η φυλάκιση. Γι' αυτό και δεν έμεινε στην φυλακή παρά λίγες ώρες. Το μόνο κοινό σημείο και στις δύο περιπτώσεις είναι το άδικο της ποινής. Γιατί κανένας από τους Zeitgeist-ές δεν το αναφέρει;

- "Ο Ιωσήφ είναι σε περιορισμό με δυο ακόμη κρατουμένους˙ ο Ιησούς είναι καταδικασμένος ανάμεσα σε δυο εγκληματίες".

Το μόνο κοινό στοιχείο ανάμεσα στις δύο προτάσεις είναι ο αριθμός δύο. Ακόμη και με τον τρόπο που το διατυπώνει η Acharya S γίνονται εμφανείς οι διαφορές, χωρίς να χρειάζεται ιδιαίτερος έλεγχος του συλλογισμού.

Ο Ιωσήφ είναι φυλακισμένος, ο Ιησούς είναι καταδικασμένος σε θάνατο.

Στην περίπτωση του Ιωσήφ αναφέρονται δύο ακόμη συγκρατούμενοι, στην περίπτωση του Ιησού δύο εγκληματίες, κατά την έκφραση της Acharya S. Στο Ευαγγέλιο αναφέρονται για την ακρίβεια δύο ληστές και όχι δύο εγκληματίες: «Και συν αυτώ σταυρούσι δύο ληστάς, ένα εκ δεξιών και ένα εξ ευωνύμων αυτού» (Μαρκ. 15.27).

Η Acharya S αποφεύγει να πει ληστές, διότι θα γινόταν έτσι πιο εμφανής η διαφορά. Οι συγκρατούμενοι του Ιωσήφ δεν ήταν ληστές. Ο ένας ήταν ο αρχιοινοχόος του Φαραώ και ο άλλος ο αρχισιτοποιός του: «και ωργίσθη Φαραώ επί τοις δυσίν ευνούχοις αυτού, επί τω αρχιοινοχόω και επί τω αρχισιτοποιώ, και έθετο αυτούς εν φυλακή εις το δεσμωτήριον, εις τον τόπον, ου Ιωσήφ απήκτο εκεί» (Γεν. 40.2-3). Επίσης δεν έμειναν για πολύ συγκρατούμενοι με τον Ιωσήφ. Τρεις ημέρες μετά την ερμηνεία του ονείρου του καθενός από τον Ιωσήφ, ο μεν αρχιοινοχόος αποκαταστάθηκε, ο δε αρχισιτοποιός εκτελέστηκε (Γεν. 40.21-22).

- "Και οι δύο Ιωσήφ και Ιησούς γίνονται περιβόητοι επειδή τάισαν με ψωμί τους πεινασμένους".

Εδώ η γενίκευση στην έκφραση χρησιμοποιείται για να καλύψει τις διαφορές. Στην Γένεση 41.56-57 διαβάζουμε: «και ο λιμός ην επί προσώπου πάσης της γης˙ ανέωξε δε Ιωσήφ πάντας τους σιτοβολώνας και επώλει πάσι τοις Αιγυπτίοις. Και πάσαι αι χώραι ήλθον εις Αίγυπτον αγοράζειν προς Ιωσήφ˙ επεκράτησε γαρ ο λιμός εν πάση τη γη».

Από το παραπάνω εδάφιο καταλαβαίνουμε ότι ο Ιωσήφ δεν τάισε με ψωμί τους πεινασμένους, αλλά πώλησε σιτάρι σε αυτούς. Από την άλλη, ο Ιησούς τάισε σε μια περίπτωση 5000 άτομα με πέντε άρτους και δύο ψάρια (Ματθ. 14.13-21, Μαρκ. 6.30-44, Λουκ. 9.10-17, Ιωάν. 6.1-14) ενώ σε δεύτερη περίπτωση 4000 άτομα με επτά άρτους και λίγα ψάρια (Ματθ. 15.33-39, Μαρκ. 8.1-10). Στις δύο αυτές περιπτώσεις ο Ιησούς τρέφει τον κόσμο με θαυματουργικό τρόπο. Στην περίπτωση του Ιωσήφ λείπει το θαυματουργικό στοιχείο. Ο Ιωσήφ ερμηνεύοντας σωστά το όνειρο του Φαραώ μερίμνησε για την αποθήκευση της απαιτούμενης ποσότητας σίτου, ώστε ν' καλύψει τις ανάγκες την περίοδο της σιτοδείας (Γεν. 41.48-49).

Στα δύο θαύματα του χορτασμού που έκανε ο Ιησούς, αντιμετωπίσθηκαν έκτακτες ελλείψεις της στιγμής. Στην ιστορία του Ιωσήφ ο λιμός είναι γενικευμένος σε όλη την γη και η διάρκειά του επτά έτη.

Για τον χορτασμό του κόσμου ο Ιησούς χρησιμοποίησε και ψάρια. Αυτό δεν γίνεται στην ιστορία του Ιωσήφ για ευνόητους λόγους. Οι συνθήκες αποθήκευσης την εποχή εκείνη δεν επέτρεπαν την διατήρηση των ψαριών για τον απαιτούμενο χρόνο, ούτε ως αλίπαστων. Οι διαφορές στις δύο περιπτώσεις δεν επιτρέπουν και εδώ τον οποιοδήποτε παραλληλισμό.

- Η ηλικία των τριάντα είναι αξιοσημείωτη στις ζωές και των δύο Ιωσήφ (Γεν. 41.46) και Ιησού (Λουκ. 3.23)

Εδώ η Acharya S αποφεύγει να αναπτύξει τον συλλογισμό της για να μην οδηγηθεί σε αδιέξοδο, το οποίο θα πρέπει να καλύψει με περισσότερο ψέμα. Ο Peter Joseph δεν το απόφυγε, όταν είπε ότι και οι δυο ξεκίνησαν το έργο τους στα τριάντα. Διότι την αρετή την ασκούσε ο Ιωσήφ από πάντα, και στα δεκαεπτά του ξεκίνησε ο πειρασμός που έληξε όταν ήταν τριάντα ετών. Λέει το εδάφιο που επικαλείται η Acharya S:

«Ιωσήφ δε ην ετών τριάκοντα, ότε έστη εναντίον Φαραώ βασιλέως Αιγύπτου» (Γεν. 41.46)

Στην ηλικία, λοιπόν, των τριάντα χρόνων τελείωσε ο πειρασμός για τον Ιωσήφ, αυτός που ξεκίνησε με την πώλησή του από τους αδελφούς του. Στην διάρκεια των δεκατριών αυτών χρόνων ο Ιωσήφ πωλήθηκε, υπηρέτησε ως δούλος, φυλακίστηκε, εργάσθηκε στην φυλακή, και υπέμεινε με καρτερία στις θλίψεις και τους πειρασμούς. Την αρετή φύλαξε γι' αυτό και ονομάζεται πάγκαλος Ιωσήφ. Ας δούμε πως ερμηνεύει ο Άγιος ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος την αναφορά της Αγίας Γραφής στην ηλικία του Ιωσήφ:

«Ο Ιωσήφ ήτο τριάκοντα ετών, όταν ενεφανίσθη ενώπιον του Φαραώ. Να μη νομίσωμεν, ότι χωρίς λόγον αναφέρεται ο αριθμός των ετών, αλλά δια να διδαχθώμεν, ότι δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία δι' αυτόν που παραμελεί την αρετήν, ούτε επιτρέπεται εις κάποιον να προβάλη ως δικαιολογίαν την νεανικήν του ηλικίαν, όπου πρέπει να επιδείξη την αρετήν του. Διότι ιδού ο Ιωσήφ δεν ήτο μόνον νέος αλλά και όμρφος εις την εμφάνισιν και ωραίος εις το πρόσωπον. Καθ' όσον είναι δυνατόν κάποιος να είναι νέος, αλλά να μην έχει την ωραιότητα του σώματος. Αυτός όμως μαζί με την νεότητά του ήτο και όμορφος εις την εμφάνισιν και ωραίος εις το πρόσωπον και ενώ ευρίσκετο σχεδόν εις το άνθος της ηλικίας του, έγινε δούλος και αιχμάλωτος. Διότι λέγει η γραφή, ήτο δέκα επτά ετών όταν κατέβη εις την Αίγυπτον. Έπειτα όταν ευρίσκετο εις την κάμινον της νεότητος, του επιτίθεται η ακόλαστος Αιγυπτία, αυτή που ήτο η κυρία του, και όμως ούτε έτσι ημπόρεσε να νικήση την αρετήν του δικαίου. Έπειτα ήλθεν η φυλακή και η επί τόσον χρόνον εκεί ταλαιπωρία, αλλά όμως διετηρήθη καθαρός ως αδάμας όχι μόνον χωρίς να γίνη ασθενέστερος, αλλά και προσλαμβάνων μεγαλυτέραν δύναμιν. Διότι είχε την ουράνιον χάριν που τον ενίσχυε. Και επειδή πρώτος επέδειξεν ό,τι εξηρτάτο απ' αυτόν, διά τούτο και εκλήθη από την φυλακήν, διά να αναλάβη την διακυβέρνησιν ολοκλήρου της Αιγύπτου[ii]» (Εις την Γένεσιν, Ομιλία ΞΓ' §4)

Αυτή, λοιπόν, είναι η ορθόδοξη ερμηνεία για την ηλικία των τριάντα ετών του Ιωσήφ και σε καμιά περίπτωση δεν αφορά τον χρόνο κατά τον οποίο ξεκίνησε το έργο του.

- Ο Ιωσήφ και ο Ιησούς παρόμοια κατέχουν θεϊκές δυνάμεις για να προβλέπουν το μέλλον.(Γεν. 44.15)

Εδώ έχουμε πραγματικά την τακτική της αποσπασματικής ανάγνωσης σε όλο της το μεγαλείο. Το εδάφιο που επικαλείται η Acharya S γράφει: «είπε δε αυτοίς ο Ιωσήφ˙ τι το πράγμα τούτο εποιήσατε; Ουκ οίδατε ότι οιωνισμώ οιωνιείται ο άνθρωπος, οίος εγώ;» (Γεν 44.15) Που αναφέρεται, όμως;

Όταν οι αδελφοί του Ιωσήφ έφεραν μαζί τους τον Βενιαμίν, ο Ιωσήφ θέλησε να δοκιμάσει την διάθεση των αδελφών του έναντι του Βενιαμίν. Γι' αυτό κάλεσε τον διαχειριστή του σπιτιού του και του έδωσε εντολή να κρύψει ένα ασημένιο ποτήρι στον σάκο του μικρότερου αδελφού. Όταν οι αδελφοί του πήραν τον δρόμο της επιστροφής, κάλεσε πάλι τον διαχειριστή και τού είπε να τους σταματήσει, να ερευνήσει τα πράγματά τους για να βρει το ποτήρι και να τούς φέρει πίσω. Όταν αυτοί παρουσιάστηκαν ενώπιον του, είπε την παραπάνω φράση. Σκοπός του ήταν να μάθει την αλήθεια για όσα συνέβησαν στην οικεία του πατρός του από την στιγμή που τον πούλησαν και μετά, καθώς επίσης και αν έτρεφαν εχθρικά αισθήματα για τον ομομήτριο αδελφό του Βενιαμίν. Έτσι ερμηνεύει την πράξη του ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην Ομιλία του εις την Γένεσιν ΞΔ' § 5. Λέγοντάς τους, λοιπόν, ότι μπορεί να γνωρίζει την αλήθεια μέσω οιωνοσκοπίας τους αποτρέπει να πουν ψέματα. Για το ποτήριο γνώριζε επειδή ο ίδιος είχε διατάξει να το κρύψουν. Αυτό δεν το γνώριζαν τα αδέλφια του και πίστεψαν ότι πραγματικά μπορεί να μαντέψει την αλήθεια, οπότε του εξιστόρησαν τα πραγματικά συμβάντα.

Πρόκειται δηλαδή για τέχνασμα του Ιωσήφ και όχι για «θεϊκή δύναμη», όπως αναφέρει η Acharya S. Εξάλλου ο Θεός αποστρέφεται την οιωνοσκοπία και τους οιωνοσκόπους, και αυτή δεν εκτελείται με θεϊκή δύναμη, αλλά με δαιμονική επήρεια. Δεν αναφέρεται πουθενά ότι ο Ιωσήφ την εκτελούσε, παρά στο σημείο που εξηγήσαμε παραπάνω. Στις περιπτώσεις που ερμήνευσε τα όνειρα του αρχιοινοχόου (Γεν. 40.12-13), του αρχισιτοποιού (Γεν. 40.18-19) και του Φαραώ (Γεν. 41.25-33) αυτό το έπραξε με την βοήθεια του Θεού, όπως μαρτυρεί ο ίδιος: «άνευ του Θεού ουκ αποκριθήσεται το σωτήριον Φαραώ» (Γεν. 41.16). Αλλά αυτό, ούτε οιωνοσκοπία ήταν ούτε πρόβλεψη του μέλλοντος, αλλά αποκάλυψη Θεού.

Από την άλλη ο Ιησούς, ως Θεός υπερκείμενος του χρόνου και πάνσοφος, δεν προβλέπει το μέλλον, αλλά το γνωρίζει. Και κάποιες φορές το αποκαλύπτει στους ανθρώπους. Περιστατικά τέτοιας αποκάλυψης είναι και ερμηνείες των ονείρων που έδωσε ο Ιωσήφ. Όπως και οι προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης, οι οποίες εκπληρώθηκαν όλες στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Αυτή είναι η πραγματική σχέση ανάμεσα στον Ιωσήφ και τον Ιησού, με βάση το περιστατικό αυτό, ο σύνδεσμος της αποκεκαλυμένης αλήθειας. Όχι το ψέμα που ξεφουρνίζουν οι Zeitgeist-ές αποκόπτοντας τα λεγόμενα του Ιωσήφ, από την θέση που έχουν μέσα στο κείμενο.

- ο πατέρας του Ιωσήφ τον «παρακαλεί» να συγχωρέσει την «παράβαση» και την «αμαρτία» των αδελφών του (Γεν. 50.17). Ο Ιησούς παρακαλείται για συγχώρηση των παραβάσεων και των αμαρτιών. (η συμπερίληψη των λέξεων σε εισαγωγικά από την Acharya S)

Και σ' αυτό το σημείο είναι αδύνατον να δοθεί μια σοβαρή και λογική απάντηση. Για ακόμη μία φορά συγκρίνουν τόσο ανόμια και φανταστικά πράγματα. Τι σχέση μπορεί να έχει η απόδοση συγγνώμης από έναν άνθρωπο που έχει αδικηθεί όπως ο Ιωσήφ ο Πάγκαλος -(βλ.«και παραγενόμενοι προς Ιωσήφ είπαν˙ ο πατήρ σου ώρκισε προ του τελευτήσαι αυτόν λέγων˙ ούτως είπατε Ιωσήφ˙ άφες αυτοίς την αδικίαν και την αμαρτίαν αυτών, ότι πονηρά σοι ενεδείξαντο˙ και νυν δέξαι την αδικίαν των θεραπόντων του Θεού πατρός σου». (Γεν. 50.16-17).- με την συγχώρσηση πού δίνει ο Σωτήρας και Θεός Ιησούς Χριστός. Τον Ιησού τον παρακαλούμε να συγχωρήσει όχι ως άνθρωπο που έχει υποστεί κάτι αλλά ως Λυτρωτή από όλες τις αμαρτίες και τα πάθη ως θεραπευτή και ιατρό από την ψυχική νόσο της αμαρτίας.

- ο Ιωσήφ είναι ο «απελευθερωτής της οικογένειάς του». Ο Ιησούς είναι ο απελευθερωτής της οικογένειας της ανθρωπότητας. (η συμπερίληψη των λέξεων σε εισαγωγικά από την Acharya S)

Από τι και από ποιους απελευθέρωσε ο Ιωσήφ την οικογένειά του; Ήταν υπόδουλοι, ανελεύθεροι; Δεν ισχύει ο όρος απελευθερωτής για την περίπτωση του Ιωσήφ. Για τον Ιησού ισχύει. Έσωσε τον άνθρωπο από την εξουσία του διαβόλου και του θανάτου. Η έκφραση «οικογένεια της ανθρωπότητας» είναι πλεονασμός για να ταιριάξει με τα συμφραζόμενα. Η Acharya S προσπαθεί να πετύχει φραστικές ομοιότητες, εκεί που δεν υπάρχει κάτι ουσιαστικό.

- ο Ιησούς είναι ο «σωτήρας του κόσμου», ενώ στην Γένεση 41.45, ο Φαραώ αποκαλεί τον Ιωσήφ ο «σωτήρας του κόσμου» (η συμπερίληψη των λέξεων σε εισαγωγικά από την Acharya S)

Το αναφερόμενο εδάφιο, κατά την μετάφραση των εβδομήκοντα, έχει ως εξής: «και εκάλεσε Φαραώ το όνομα Ιωσήφ, Ψονθομφασηχ˙». Σε υποσημείωση η συγγραφέας επικαλείται την λατινική μετάφραση της Βίβλου (Vulgata) από τον Άγιο Ιερώνυμο που μεταφράζει "Salvatorem mundi"[iii]. Αναγνωρίζει την ύπαρξη διαφορετικής απόδοσης της λέξης, αλλά περιορίζει την διαφωνία μόνο στον αν πρόκειται για «σωτήρα του κόσμου» ή «σωτήρα του αιώνα».

Δεν είναι αυτή, ούτε η μοναδική, ούτε η πραγματική ερμηνεία του ονόματος. Ο Ιώσηπος μεταφράζει το όνομα ως εξής: «Και προσηγόρευσεν αυτόν Ψονθομφάνηχον απιδών αυτού προς το παράδοξον της συνέσεως˙ σημαίνει γαρ το όνομα κρυπτών ευρέτην[iv]». Ο Ιώσηπος ερμηνεύει από την λέξη του εβραϊκού κειμένου Zaphenath-paaneah. Έτσι ερμηνεύει και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος:

«Και εκάλεσε Φαραώ το όνομα Ιωσήφ, Ψαμφθομφανήχ, διά της προσηγορίας του ονόματος διηνεκή την μνήμην βουλόμενος εναποθέσθαι της ενυπαρχούσης αυτώ σοφίας˙ Τούτο γαρ ερμηνεύει, των κρυπτών γνώστης[v]».

Δεδομένης της χρονικής στιγμής κατά την οποία δόθηκε το όνομα στον Ιωσήφ, δηλαδή μετά την εξήγηση του ονείρου του Φαραώ, η ερμηνεία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου είναι ορθότερη. Έτσι η Acharya S και οι Zeitgeist-ές στηρίζουν το τελευταίο επιχείρημά τους σε μια αμφιλεγόμενη ερμηνεία και αυτό είναι το μειονέκτημά του. Με την ορθή απόδοση του ονόματος ως «γνώστης κρυπτών» από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ο παραλληλισμός καταλύεται.

Αυτό που προσπάθησαν να κάνουν οι Zeitgeist-ές ήταν να παρουσιάσουν στιγμιότυπα της ζωής του Ιωσήφ, τεχνηέντως προσαρμοσμένα με περιστατικά από την ζωή του Ιησού Χριστού. Με αυτό τον τρόπο ήθελα να δείξουν ότι τα παράλληλα αυτά περιστατικά χρησιμοποιήθηκαν από τους Χριστιανούς για την κατασκευή του μύθου του Χριστού. Γι' αυτούς ο Ιωσήφ ήταν το πρωτότυπο από το οποίο προήλθε ο Ιησούς. Δείξαμε ότι οι παραλληλισμοί αυτοί είναι ψεύτικοι. Οι συλλογισμοί αποδείχθηκαν λάθος.

Η ορθόδοξη άποψη είναι ότι η ζωή του Ιωσήφ είναι προεικόνιση της ενσάρκου οικονομίας. Το γιατί και το πώς τα εξηγεί ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος:

«Εγίνοντο δε αυτά και τύπος των όσων επρόκειτο να συμβούν και προδιεγράφοντο ως εν σκιά τα πραγματικά γεγονότα. Και όπως ακριβώς επήγεν ο Ιωσήφ να επισκεφθή αυτούς και εκείνοι χωρίς να εντραπούν, ούτε δια το ότι ήτο αδελφός ούτε δια τον λόγον, δια τον οποίον τους επεσκέφθη, εσκέπτοντο πρώτον μεν να τον φονεύσουν και έπειτα τον επώλουν εις τους βαρβάρους, κατά τον ίδιον τρόπον και ο ιδικός μας Κύριος ενεργών σύμφωνα με την φιλανθρωπίαν του, ήλθε να επισκεφθή το ανθρώπινον γένος και, αφού έλαβεν την ιδίαν με ημάς σάρκα και αφού μας έκαμε την τιμήν να γίνη αδελφός μας έτσι ήλθε. Και φωνάζει ο Παύλος και λέγει˙ "Δεν έρχεται να βοηθήσει αγγέλους, αλλά τους απογόνους του Αβραάμ. Ώφειλε λοιπόν να γίνη όμοιος κατά πάντα με τους αδελφούς του".

Αλλ' οι αχάριστοι Ιουδαίοι τον ιατρόν των ψυχών και των σωμάτων, αυτόν που κάθε ημέραν έκαμνεν αναρίθμητα θαύματα, επεχείρουν να τον φονεύσουν, και επραγματοποίησαν την φονικήν των διάθεσιν, και εσταύρωσαν αυτόν που δια την ιδικήν μας σωτηρίαν καταδέχθη να λαβη μορφήν δούλου. Αλλ' αυτοί μεν και επεχείρησαν και τον εφόνευσαν, αφού τον εσταύρωσαν, εκείνοι όμως μόνον εσκέφθησαν, αλλά δεν επραγματοποίησαν τας σκέψεις των. Έπρεπε δε ο τύπος να υπολείπεται της αληθείας, διότι δεν θα ημπορούσαν να είναι εκείνα τύπος αυτών που θα εγίνοντο εις το μέλλον. Δια τούτο εκεί ως εν σκιά προδιεγράφησαν[vi]» (Εις την Γένεσιν, Ομιλία ΞΑ')

Ως τύπο λοιπόν, του Ιησού Χριστού, η Εκκλησία τιμά την μνήμη του Ιωσήφ του πάγκαλου την Αγία και Μεγάλη Δευτέρα. Και ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας εξηγεί την αιτία της προεικόνισης της ενσάρκου οικονομίας μέσα από γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης:

«Είναι ομολογουμένως μεγάλο το μυστήριον της πίστεως, δηλαδή ο Χριστός, και φυσικά πολύ βαθύς ο λόγος γι' αυτό και ο σκοπός της ενσάρκου οικονομίας, αλλά είναι βέβαια ελάχιστα κατανοητός σ' αυτούς που τον εξετάζουν πρόχειρα, μπορεί όμως να γίνει αντιληπτός όχι χωρίς κόπο σ' αυτούς που ορθοφρονούν, γιατί φωτιζόμενοι με την θεία χάρη, γίνονται σοφοί και βαθυστόχαστοι γνώστες των νομικών και προφητικών συγγραμμάτων. ... Για να κατανοούμε λοιπόν όλης, όπως θα μπορούσαμε να πούμε, της Αγίας Γραφής το λόγο που αναφέρεται σ' αυτόν και να έχουμε αλάνθαστη την πίστη, χωρίς να ταλαντεύεται η καρδιά μας με τις καταραμένες διψυχίες σαν μεθυσμένη, ούτε να πέφτουμε από αμάθεια σε αμφιβολίες, ας ακούσουμε λοιπόν τον Θεό που λέγει με την φωνή των προφητών˙ "οι άνθρωποι αρέσκονται να τρέχουν εδώ κι εκεί χωρίς να κουράζονται, αλλά ο Θεός δεν ευαρεστείται με αυτούς[vii]". Γι' αυτό με μύριες όσες εικόνες μας στερεώνει στην αλήθεια, και την πίστη μας προς αυτόν μας την δημιουργούν κατά τρόπο χρήσιμο αυτά που συμβαίνουν κατά καιρούς, προσφέροντάς τα αυτά σαν λαμπρές εικόνες της γνώσεώς του. Ας δούμε λοιπόν και με αυτά που συνέβησαν στον θεσπέσιο Ιωσήφ αν δεν είναι πάλι αυτό που είπα αληθινό[viii]» (Γλαφυρών εις την Γένεσιν, Βιβλίον ΣΤ', α')

Στην συνέχεια ο Άγιος Κύριλλος αναπτύσσοντας στον λόγο αυτό τα περιστατικά της ζωής του Ιωσήφ, βρίσκει και ερμηνεύει τις προεικονίσεις της θείας οικονομίας. Τα λόγια των Αγίων Πατέρων της Εκκλησίας εκφράζουν την ορθόδοξη άποψη. Για τους Zeitgeist-ές ισχύουν τα λόγια του Ιερεμία, τα οποία μόλις ανέφερε ο Άγιος Κύριλλος:

«ούτως λέγει Κύριος τω λαώ τούτω˙ ηγάπησαν κινείν πόδας αυτών και ουκ εφείσαντο, και ο Θεός ουκ ευδόκησεν εν αυτοίς˙ νυν μνησθήσεται της αδικίας αυτών» (Ιερ. 14.10)

----------------------------------------

[i] D. M. Murdok, Who Was Jesus? Fingerprints of the Christ, Stellar House Publishing 2007, p. 119.

[ii] Μετάφραση Παναγιώτου Παλαμά, στην σειρά Ιωάννου Χρυσοστόμου, Άπαντα, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1983, τομ. 4 σελ. 643-5.

[iii] D. M. Murdok, Who Was Jesus?... p.120 footnote 2.

[iv] Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαολογία, ΙΙ vi.1

[v] Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Εις την Γένεσιν Ομιλία ΞΔ', ..., τομ. 4 σελ. 642.

[vi] Μετάφραση Παναγιώτου Παλαμά, στην σειρά Ιωάννου Χρυσοστόμου, Άπαντα, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1983, τομ. 4 σελ. 575.

[vii] Ιερεμίας 14.10

[viii] Μετάφραση Παναγιώτη Παπαευαγγέλου, στην σειρά Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Άπαντα, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 2000, τομ. 4 σελ. 396.